چگونه شیطانِ سرخِ کوچک آرامش اکوسیستم‌های طبیعی را تهدید می‌کند؟
ناهید حاجیلو، خبرنگار نوشت: ماهی قرمز یا کاراس (ماهی گلی، طلایی، حوض) از خانوادۀ کپورماهیان، بومی کشورهای چین و ژاپن و از گونه‌های غیربومی است که در بسیاری از مناطق جهان پراکنش دارد، اما رهاسازی غیرقانونی و انتقال از طریق جابه جایی لاروماهیان با اهداف پرورشی گونۀ مذکور در سال‌های اخیر، پیامدهای زیست‌محیطی ناگواری بر اکوسیستم‌های آبی کشور داشته است.
هیولای کوچک
علی علی‌زاده، کارشناس آبزیان سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: ماهی قرمز، هیولای کوچک (شیطان سرخ کوچک) نیم‌‌قرن است مهمان ناخواندۀ منابع آبی کشورمان شده و با اشغال فضای زیستی، تولیدمثل خاص (بکرزایی)، همه‌‌چیزخواری (لاروماهیان و دوزیستان) و تحمل شرایط بد محیطی، توانسته به محیط‌های آبی پیوند بخورد و اثرات ناگواری بر اقتصاد، معیشت جوامع محلی وابسته به تالاب، کیفیت آب آشامیدنی و انتقال بیماری به ماهیان بومی بگذارد.
پرورش و تکثیر کاراس، بسیار آسان است و هزینۀ اندکی دارد. متأسفانه سود سرشار باعث شده این فعالیت، موردتوجه سودجویان قرار گیرد. دستگاه‌های ذی‌ربط، اقدام شایسته‌ای برای جلوگیری از تکثیر غیراصولی و غیرقانونی این گونه انجام نداده‌اند و برخی از تولیدکنندگان این ماهی‌ها مورد حمایت نیز قرار می‌گیرند.
تقریبا صد نوع واریتۀ مختلف (متنوع) از این گونه در کشور یافت می‌شود که با راهکارهای به‌گزینی و اصلاح نژاد، جهت بازارپسندی بهتر نسبت به اِعمال تغییرات فنوتیپی و ظاهری (رنگ، باله، چشم‌ها) انجام پذیرفته و به بازار هدف که معمولا ایام نزدیک به نوروز است، معرفی می‌شود.
وی به اقدامات دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست در مقابله با این گونۀ غیربومی و پیشگیری از اثرات مخرب آن بر اکوسیستم‌های طبیعی کشور اشاره کرده و می‌گوید: سازمان حفاظت محیط زیست طی سال‌های گذشته با همکاری شهرداری‌ها و بخشداری‌ها به اطلاع‌رسانی عمومی پیرامون خصوصیات زیستی این گونه و معرفی مکان‌هایی برای جمع‌آوری ماهیان قرمز در ایام نوروز و روز طبیعت، پرداخته که این امر به جلوگیری از رهاسازی ماهیان در محیط‌های آبی (رودخانه‌ها، نهرها، تالاب‌ها، قنوات، سدها و دریاچه‌ها) کمک شایانی کرده و به بهبود وضعیت نامطلوب آبزیان کشور خواهد انجامید.
در حال حاضر در کشور ما سه گونه از این ماهی شناسایی شده‌اند. رهاسازی ماهی قرمز یا کاراس در اکوسیستم‌های طبیعی به رقابت بیش از حد برای تغذیه و فضا با گونه‌های بومی می‌انجامد. چنانچه گونه‌های بومی، قدرت رقابت با ماهیان قرمز را نداشته باشند، این مسأله می‌تواند سبب کاهش جمعیت و حتی انقراض ماهیان بومی شود.
ماهی قرمز یا کاراس، ممکن است تغییراتی در ترکیب گونه‌ای اکوسیستم ایجاد کند. این دسته از ماهی‌ها در اکوسیستم‌های طبیعی با از بین بردن گیاهان آبزی که برای ماهیان بومی دیگر به‌عنوان آشیانه و محل تخم‌ریزی کاربرد دارد، منجر به تغییرات در ساختار گیاهان آبزی، کاهش جمعیت برخی از گونه‌های بومی و افزایش جمعیت ماهی‌های قرمز می‌شوند و در نهایت، عدم تعادل و ناهمگونی در اکوسیستم پدید می‌آید.
نقش کاراس بر رشد بی‌رویۀ جلبک‌ها
علی‌زاده با اشاره به اثرات مخرب رهاسازی ماهی قرمز می‌گوید: افزایش تراکم جمعیت ماهیان قرمز با ایجاد فشار بر منابع غذایی، باعث کاهش کیفیت آب و افزایش آلودگی و تیرگی آن می‌شود. همچنین این ماهی با خوردن گیاهان آبزی می‌تواند منابع غذایی آبزیان دیگر را کاهش دهد و به تخریب تالاب‌ها و راهروهای آبی منطقه منجر شود.
ماهی‌های قرمز به شکل غیرمستقیم به رشد بی‌رویۀ جلبک‌ها کمک می‌کنند. جلبک‌ها ازجمله منابع غذایی ماهی‌های قرمز گیاه‌خوار محسوب می‌شوند. درصورتی که تعداد ماهی‌های قرمز بیش از حد مجاز شود، مصرف آن‌ها از جلبک‌ها افزایش یافته و درنتیجه تعداد جلبک‌ها کاهش می‌یابد که این می‌تواند منجر به افزایش نسبی رشد جلبک‌های باقی‌مانده شود؛ هرچند عوامل دیگری نیز در تغییرات جلبک‌ها مؤثرند.
به گفتۀ این کارشناس آبزیان، یکی از خصوصیات تولیدمثلی ماهی قرمز، پدیدۀ ماده‌زایی (بکرزایی) در این گونه است؛ به طوری که ماهی ماده می‌تواند بدون حضور ماهی نر و با استفاده از اسپرم سایر کپورماهیان نر، تخمک‌های خود را بارور کند. همین امر سبب می‌شود ماهی قرمز به‌سرعت در محیط‌های طبیعی، جمعیت‌های پایدار تشکیل دهد و تبدیل به گونه‌ای مهاجم شود. ماهی‌های قرمز به‌دلیل رقابت برای منابع غذایی و فضا، همچنین با ایجاد تغییرات محیطی مانند تغییرات دما و کاهش میزان اکسیژن آب، ممکن است باعث تغییر و کاهش رفتارهای تولیدمثلی و تخمک‌گذاری در دوزیستان شوند.
ماهی‌های قرمز در برخی موارد به‌عنوان حامل بیماری‌های مختلف برای ماهی‌های بومی، می‌توانند به تهدیدی برای جمعیت آنان تبدیل شوند.
بیماری‌ها ممکن است به‌صورت مستقیم از طریق تماس با ماهیان دیگر یا غذاهای مشترک یا به صورت غیرمستقیم از طریق آب و محیط زیست منتقل شوند. بیماری پارازیتیک، بیماری‌های ویروسی و بیماری‌های قارچی و باکتریایی ازجمله بیماری‌هایی هستند که ماهی‌های قرمز می‌توانند به‌عنوان حامل آن‌ها عمل کنند.
لزوم انجام اقدامات مدیریتی درست
به منظور حفظ تعادل طبیعی اکوسیستم‌ها و جلوگیری از خطرات رهاسازی ماهی قرمز، لازم است اقدامات مدیریتی مناسب و به‌موقع صورت گیرد. این اقدامات می‌تواند شامل ممنوعیت عرضۀ ماهی‌های قرمز در بازارهای پیش از تعطیلات عید نوروز و ممنوعیت رهاسازی ماهی‌های قرمز در اکوسیستم‌های طبیعی باشد.
علی‌زاده با بیان این موضوع می‌افزاید: ممنوعیت رهاسازی ماهی قرمز در آب‌های طبیعی، تعیین مناطق خاص برای نگهداری ماهی قرمز به‌منظور جلوگیری از رهاسازی غیرمجاز آن در آب‌های طبیعی، کنترل جمعیت گونه، اقدام‌های آموزشی و آگاهی‌بخشی از دیگر اقدامات و ممنوعیت‌هاست.
اقدامات مدیریتی و ممنوعیت رهاسازی ماهی قرمز در بسیاری از کشورهای جهان به‌منظور کنترل و جلوگیری از تأثیرات منفی این ماهی بر اکوسیستم‌های طبیعی انجام می‌شود که ممکن است در هر منطقه و کشور برحسب شرایط متفاوت باشد. باید توجه داشت که هر یک از روش‌های کنترل جمعیت ماهیان غیربومی باید با دقت و بر اساس قوانین و مقررات مربوطه و با درنظرگرفتن شرایط محلی و تأثیرات جانبیِ ممکن انجام شود تا علاوه بر کنترل جمعیت این دسته از ماهی‌ها، اکوسیستم‌های طبیعی و سایر آبزیان بومی منطقه نیز حفظ شوند.
مهاجرت ماهیان در آب‌های داخلی
علی‌زاده در بخشی از سخنان خود به مهاجرت ماهیان در آب‌های داخلی کشور می‌پردازد و می‌گوید: بسیاری از ماهیان دریایی، برای تخم‌ریزی و تغذیه به سمت سرچشمه‌های رودخانه‌ها مهاجرت می‌کنند. این مهاجرت‌ها بر حسب گونه و شرایط فیزیکی و شیمیایی آب در فصول سال، متغیر است. تولیدمثل و تخم‌ریزی، جستجوی غذا، فرار از شرایط نامساعد و پیدا کردن زیستگاه مناسب، از مهم‌ترین دلایل مهاجرت‌ها محسوب می‌شود.
مهاجرت‌های سالانه، نقش بسیار مهمی در چرخۀ حیات و بقای ماهیان خواهند داشت. عوامل محیطی مختلفی مثل شرایط آب و هوایی، دما، میزان اکسیژن محلول و جریان آب بر الگوهای مهاجرت ماهیان تأثیرگذار است. سدها، سازه‌های آبی، آلودگی‌ها و پساب‌های وارده ـ اعم از پساب‌های صنعتی، کشاورزی و خانگی ـ صید غیرمجاز، تعرض به حریم رودخانه ها و برداشت شن و ماسه از بستر رودها می‌توانند مسیرهای مهاجرت ماهی‌ها را مختل کند و به‌طور جدی بر جمعیت آن‌ها تأثیر بگذارد. از این‌رو برنامه‌های مدیریتی برای حفظ مسیرهای مهاجرت ماهیان و بهبود شرایط رودخانه‌ها یکی از اولویت‌های مهم در حفاظت از این منابع آبزی کشور محسوب می‌شود.
پارامترهای محیطی مثل دما، اکسیژن محلول، شفافیت و جریان آب، بر مهاجرت ماهیان تأثیر بسزایی دارند که مدیریت این پارامترها از طریق کنترل آلودگی‌ها و بهبود کیفیت آب، منجر به حفظ الگوهای طبیعی مهاجرت در آینده خواهد شد و شرایط محیطی مناسب را تأمین می‌کند.
بسیاری از گونه‌های باارزش ماهیان آب‌های داخلی در معرض خطر انقراض هستند.
حفظ مسیرهای مهاجرتی این ماهیان برای تخم‌ریزی و تغذیه، نقش مهمی در بقای آن‌ها خواهد داشت. در کشور ما برخی از گونه‌های دریای کاسپین ازجمله ماهیان خاویاری، آزاد، ماهی کپور خزری، شاه‌کولی، سیاه‌کولی، ماهی زردپر، سفید و لامپری که جزو ماهیان آب‌های داخلی و رودخانه‌ها محسوب می‌شوند مهاجر بوده و در این مسیر با مخاطرات زیادی روبه رو می‌شوند.
وی مدیریت سدها و سازه‌های آبی، کنترل آلودگی‌های آبی وارده، مدیریت پسماند و شیرابه‌ها، وضع قوانین جدید جهت جلوگیری از تملک حاشیۀ رودخانه‌ها، بازگشت به وضع پیش از تعرض به رودخانه‌ها، مدیریت برداشت آب و جریان محیطی (رعایت حقابۀ زیستی)، آموزش و مشارکت عمومی، جلوگیری از صید غیرمجاز، همکاری و هماهنگی در برنامه‌های حفاظتی پیش‌رو توسط دستگاه‌های ذی‌ربط دولتی (وزارتخانۀ نیرو، سازمان‌های حفاظت محیط زیست و شیلات ایران) را از اقدام‌های مؤثر برای حفاظت از مسیرهای مهاجرتی ماهیان در رودخانه‌ها می‌داند.
گفتنی است روز 24 ماه می/ 15 خرداد، در سراسر جهان به‌عنوان روز مهاجرت ماهیان شناخته شده و به این موضوع اختصاص یافته است. این روز برای اولین بار در سال 1997 توسط اتحادیۀ جهانی حفاظ (IUCN) معرفی شده است و هدف اصلیِ این نام‌گذاری، افزایش آگاهی عمومی دربارۀ اهمیت مهاجرت ماهیان و ضرورت حفاظت از آن‌هاست.
