رهبران شورشی سوریه کنترل کشور را به دست گرفته‌اند؛ حالا چه خواهد شد؟
فرارو- جارد ملسین خبرنگار ارشد بخش خاورمیانه وال استریت ژورنال.
به گزارش فرارو به نقل از روزنامه وال استریت ژورنال، احمد الشرع، رهبر برجسته شورشیان اسلام‌گرا، اکنون در کانون توجه دیپلمات‌ها و رهبران منطقه‌ای قرار دارد. او که روز‌های خود را با مشاوره و دیدار با دیپلمات‌های آمریکایی و رهبران ترکیه، اردن، قطر و چهره‌های مذهبی سوریه می‌گذراند، با یک سؤال کلیدی روبه‌رو است: چگونه کشوری جنگ‌زده با جمعیتی بیش از ۲۳ میلیون نفر را اداره خواهد کرد؟
احمد الشرع؛ از فرماندهی شورش تا مواجهه با چالش‌های حکمرانی
احمد الشرع که پیش‌تر با نام «ابو محمد الجولانی» شناخته می‌شد و فرمانده عملیات سرنگونی نظام بشار اسد بود، اکنون لباس نظامی را کنار گذاشته و با کت‌وشلوار ظاهر می‌شود. او همچنان به دنبال پاسخ به پرسش‌هایی است که آینده سوریه را رقم خواهد زد. این رهبر شورشی که در گذشته به‌عنوان یک جهادی ضدآمریکایی در عراق و از اعضای القاعده شناخته می‌شد، در سال‌های اخیر تلاش کرده تا چهره‌ای میانه‌روتر و عمل‌گرایانه‌تر از خود ارائه دهد. او اکنون بر ضرورت صبر و واقع‌بینی تأکید دارد و پس از پیروزی شورشیان در برابر خبرنگاران گفت: «مردم آرزو‌های بزرگی دارند، اما امروز باید واقع‌بینانه فکر کنیم. سوریه مشکلات زیادی دارد و هیچ عصای جادویی برای حل آنها وجود ندارد.»
گروه تحت رهبری احمد الشرع که پیش‌تر تنها بخش کوچکی از شمال غرب سوریه را در اختیار داشت، اکنون بر دمشق، پایتخت چندفرهنگی سوریه و جمعیتی شامل علوی‌ها، مسیحیان و کرد‌ها حکومت می‌کند. در حلب، نخستین شهری که در حمله اخیر تصرف شد، این گروه کلیسا‌ها را دست‌نخورده باقی گذاشت و وعده حکومتی فراگیر داد. احمد الشرع و سایر رهبران هیئت تحریرالشام اکنون با تصمیمات حساسی روبه‌رو هستند. این تصمیمات می‌تواند به بازسازی صلح‌آمیز کشور پس از بیش از یک دهه جنگ داخلی کمک کند یا زمینه را برای دور جدیدی از درگیری‌های فرقه‌ای فراهم سازد. دخالت قدرت‌های خارجی نیز می‌تواند بر این مسیر تأثیر بگذارد و آینده این کشور را پیچیده‌تر کند.
برنامه احمد الشرع برای ادغام شورشیان در ارتش سوریه
چالش اصلی این رهبر شورشی، حفظ نظم و ارائه خدمات دولتی است. گروه تحت رهبری او، هیئت تحریر الشام پیش‌تر مدیریت یک شهر در میان منطقه‌ای پنج‌میلیون‌نفری را بر عهده داشت. اما اداره کل کشور، مأموریتی بسیار پیچیده‌تر است. در حال حاضر، حدود ۲۵ هزار جنگجوی این گروه در بزرگ‌ترین شهر‌های سوریه پراکنده‌اند، در حالی که نهاد‌های مدنی با کمبود شدید منابع مواجه هستند.
محمد خالد، یکی از اعضای دفتر سیاسی هیئت تحریرالشام، در یک نشست خبری با خبرنگاران، اولویت‌های اصلی این گروه را تشریح کرد. او بر ادغام گروه‌های شورشی در یک ارتش ملی، بازگرداندن پناهجویان سوری، تدوین قانون اساسی و تأمین نیروی انسانی برای وزارتخانه‌های دولتی تأکید کرد. خالد همچنین اعلام کرد که او و احمد الشرع، رهبر هیئت تحریر الشام، برنامه‌ای برای یک دوره انتقالی یک‌ساله تدوین کرده‌اند تا چارچوبی برای حکومت جدید شکل گیرد. در این دوره، موضوعات اجتماعی حساس مانند قوانین پوشش زنان و مصرف مشروبات الکلی مورد بحث قرار خواهد گرفت، اما برگزاری انتخابات به تعویق افتاده است.
در شمال شرق سوریه، نیرو‌های کرد تحت حمایت آمریکا کنترل حدود یک‌سوم خاک کشور را در اختیار دارند. اما این نیرو‌ها با فشار‌های فزاینده‌ای از سوی ترکیه مواجه‌اند؛ کشوری که اکنون تا حد زیادی با دولت اسلام‌گرای جدید دمشق همسو شده است. در جنوب، اسرائیل با اعزام نیرو به مناطق حائل نزدیک بلندی‌های جولان، مواضع استراتژیک مشرف به دمشق را در کنترل خود دارد. احمد الشرع رهبر هیئت تحریرالشام تلاش کرده است از هرگونه تنش با اسرائیل اجتناب کند. باربارا لیف، معاون وزیر امور خارجه آمریکا، که روز جمعه با احمد الشرع دیدار کرده بود، گفت: «اظهارات بسیار عمل‌گرایانه و میانه‌رویی درباره موضوعات مختلف، از حقوق زنان گرفته تا حفاظت از حقوق برابر برای همه جوامع، از جانب او شنیده‌ایم.» لیف گفت: «این یک دیدار ابتدایی خوب بود. ما بر اساس اقدامات، نه فقط سخنان، قضاوت خواهیم کرد»
آیا غرب آماده پذیرش هیئت تحریر الشام است؟
دارین خلیفه، مشاور ارشد گروه بین‌المللی بحران که چندین بار با احمد الشرع مصاحبه کرده است، درباره او می‌گوید: «در نهایت، آنها عمل‌گرا، منفعت‌طلب و سیاستمدار هستند. سیاست‌هایشان با نظام اسد قابل مقایسه نیست، اما همچنان اسلام‌گرایانی محافظه‌کار باقی مانده‌اند.» در همین حال، برخی مقامات و تحلیلگران غربی خواستار حذف نام هیئت تحریر الشام از فهرست سازمان‌های تروریستی آمریکا شده‌اند. رابرت فورد، سفیر پیشین ایالات متحده در سوریه، که زمانی بر افزودن نام احمد الشرع و گروه او به این فهرست تأکید داشت، اکنون معتقد است که این گروه ممکن است دیگر واجد شرایط چنین برچسبی نباشد.
فورد می‌گوید: «با توجه به اقدامات اخیر آنها، سخت است که توجیهی برای قرار دادن نامشان در فهرست سازمان‌های تروریستی پیدا کرد.» او اشاره کرد که نیرو‌های هیئت تحریرالشام علیه داعش جنگیده و تلفات داده‌اند و همچنین سال‌ها به یک موسسه خیریه پزشکی آمریکایی اجازه داده‌اند که در ادلب بیمارستانی اداره کند. فورد افزود: «به نظر نمی‌رسد که آنها هنوز یک برنامه دقیق و از پیش تعیین‌شده داشته باشند. به نظر می‌رسد که بخشی از برنامه‌هایشان را در حین پیشروی تنظیم می‌کنند.»
از شریعت در ادلب تا حکمرانی در دمشق
احمد الشرع رهبر هیئت تحریرالشام در سال ۱۹۸۲م در عربستان سعودی متولد و در دمشق بزرگ شد. او پس از پیوستن به القاعده در عراق و رسیدن به رده‌های بالای این گروه، زمانی که القاعده حملاتش را علیه نیرو‌های آمریکایی و غیرنظامیان شیعه در عراق آغاز کرده بود، پنج سال را در یک اردوگاه زندانیان آمریکایی گذراند. در سال ۲۰۱۱، با آغاز قیام علیه بشار اسد، ابوبکر البغدادی، رهبر القاعده در عراق، او را به سوریه فرستاد تا یک گروه محلی تشکیل دهد. نام جنگی او، «الجولانی»، اشاره‌ای به ریشه‌های خانوادگی‌اش در بلندی‌های جولان دارد؛ منطقه‌ای که پدربزرگ او در جریان تصرف اسرائیل در جنگ شش‌روزه سال ۱۹۶۷ از آن آواره شد.
محبوبیت احمد الشرع به دلیل موفقیت‌های نظامی علیه نظام اسد و خدمات اجتماعی که گروه او ارائه می‌داد، افزایش یافت. آرون زلین، تحلیلگر امنیتی در مؤسسه واشنگتن برای امور خاور نزدیک می‌گوید: «این اقدامات نقش کلیدی در تثبیت جایگاه او در میان حامیانش ایفا کرده است.»
با گذشت زمان، ابوبکر البغدادی نسبت به احمد الشرع بی‌اعتماد شد، زیرا او از اجرای دستورات برای حذف فعالان مخالف و گروه‌های شورشی رقیب سر باز زده بود. هنگامی که بغدادی در سال ۲۰۱۳ تشکیل دولت اسلامی (داعش) را اعلام کرد، الشرع از این گروه جدا شد و بیعت خود را با القاعده تجدید کرد. ایمن الظواهری، رهبر القاعده، به او خودمختاری اعطا کرد؛ توافقی که الشرع بعد‌ها آن را «یک ازدواج مصلحتی» توصیف کرد.
در سال ۲۰۱۶، الشرع با قطع روابط خود با القاعده، تلاش کرد با دیگر گروه‌های شورشی متحد شود. او جهاد فراملی مورد نظر القاعده و داعش را کنار گذاشت و اعلام کرد که هدفش سرنگونی نظام اسد، پاکسازی سوریه از نفوذ روسیه و ایران، و فراهم کردن شرایط برای بازگشت آوارگان سوری است.
در یک دهه جنگ داخلی که از سال ۲۰۱۱ آغاز شد، نظام اسد، با حمایت نیروی هوایی روسیه و نیرو‌های مقاومت توانست هیئت تحریر الشام و سایر گروه‌های شورشی را به منطقه‌ای کوهستانی در شمال غرب سوریه، متمرکز بر شهر ادلب، عقب براند. ادلب که پیش از جنگ به‌عنوان یکی از شهر‌های محافظه‌کار سوریه شناخته می‌شد، با ورود حدود دو میلیون نفر از آوارگان جنگ از دیگر نقاط کشور، جمعیتی چند برابری پیدا کرد. این شهر به یک شبه‌دولت شورشی تبدیل شد که تحت قوانین شریعت اسلامی اداره می‌شد. تقریباً تمام زنان در این شهر روسری بر سر داشتند و هیئت تحریرالشام هیچ‌گونه مخالفتی با حاکمیت خود را تحمل نمی‌کرد.
هیئت تحریرالشام در ادلب یک دولت اسلامی‌محور با دادگاه‌ها و سیستم آموزشی راه‌اندازی کرد، کمپینی علیه داعش به راه انداخت و منطقه را برای فعالیت سازمان‌های غیردولتی خارجی باز کرد. این گروه طی سال‌ها تلاش کرده است تا خود را از متحدان سابقش در دنیای افراط‌گرایی خشونت‌آمیز متمایز نشان دهد و هرگونه حمله خارج از مرز‌های سوریه را ممنوع کرده است. الشرع و معاونانش که اکنون اداره بخش بزرگی از سوریه را بر عهده دارند، بر اهمیت احترام به تنوع فرهنگی کشور تأکید دارند. محمد خالد، مسئول دفتر امور سیاسی هیئت تحریرالشام، در هفته گذشته گفت: «مردم فرهنگ‌های متفاوتی دارند.»، اما اضافه کرد: «هویت سوریه، سوری است و بیشتر جمعیت آن مسلمان هستند.»
پس از فرار بشار اسد از دمشق در ۸ دسامبر، هیئت تحریر الشام ساختار اداری خود را از ادلب به دمشق منتقل کرد. احمد الشرع در یک نشست خبری اعلام کرد: «من با خود، تمامی نهاد‌ها از جمله نیرو‌های مسلح، وزرا و برنامه‌هایی برای سیستم آموزشی را آورده‌ام.»
خودرو‌های پلیس با نشان دولت نجات اسلامی، پس از فرار نیرو‌های امنیتی بشار اسد، وارد دمشق شدند. نیرو‌های هیئت تحریر الشام با لباس‌های نظامی و سلاح‌های آماده، کنترل کاخ ریاست‌جمهوری، ساختمان‌های نظامی و مراکز اطلاعاتی پایتخت را به دست گرفتند. ابو رداع خالد، یکی از اعضای ۲۱ ساله نیرو‌های ویژه شورشیان، هنگام قدم زدن در مسجد اموی دمشق گفت: «هدف اصلی ما تأمین امنیت است تا شرایط برای تشکیل دولت جدید و سازماندهی نیرو‌های پلیس فراهم شود.»
حکمرانی در سایه اعتراضات: چالش‌های اجتماعی پیشروی دولت جدید سوریه
دولت جدید، به سرعت اقدامات اجرایی خود را آغاز کرد. مدارس بازگشایی شدند و کارمندان دولتی به سر کار بازگشتند. کنترل تلویزیون دولتی و خبرگزاری رسمی نیز به دست مقامات هیئت تحریر الشام افتاد. با این حال، رهبران جدید تصمیم گرفتند بسیاری از نهاد‌های دولتی نظام اسد را حفظ کنند، اگرچه ارتش و نیرو‌های امنیتی نظام اسد منحل شدند. محمد خالد، یکی از مقامات هیئت تحریر الشام توضیح داد: «چاره‌ای نداشتیم. این افراد اسرار اداره کشور را می‌دانند.» در همین راستا، نخست‌وزیر دولت نجات اسلامی که پیش‌تر در ادلب مستقر بود، به دمشق منتقل شد.
مقامات غربی به توانایی دولت جدید در مدیریت مسائل فنی ملی مانند تولید برق و ذخایر ارزی توجه کرده‌اند. یک دیپلمات اروپایی که اخیراً با احمد الشرع دیدار کرده بود، گفت: «طبیعی است که انتظار وقوع اشتباهاتی را داشته باشیم. اما سؤال اصلی این است که کدام اشتباهات برای غرب قابل تحمل خواهند بود.» هم‌زمان، بسیاری از سوری‌های تبعیدی اعلام کرده‌اند که قصد بازگشت به کشور را دارند. این افراد، از جمله کارآفرینان، فعالان خیریه و روزنامه‌نگاران، امیدوارند در ساختن آینده‌ای جدید برای سوریه نقش داشته باشند.
احمد الشرع و گروه او توانسته‌اند به‌عنوان آزادکنندگان دمشق موفق عمل کنند، اما هنوز توانایی خود را به‌عنوان رهبران یک کشور جدید به اثبات نرسانده‌اند. تنها مدت کوتاهی پس از سقوط حکومت اسد، تجمعی در یکی از میادین دمشق برگزار شد که در آن صد‌ها نفر شعار‌هایی مانند «سکولاریسم» و «نه به حکومت دینی» سر دادند. این اعتراض پس از آن شکل گرفت که عبیده ارناؤوط، سخنگوی اداره امور سیاسی دولت موقت سوریه در مصاحبه‌ای با یک شبکه خبری لبنانی اظهار داشت زنان به دلیل «طبیعت بیولوژیکی و روانی» خود برای تصدی همه نقش‌های دولتی، از جمله وزارت دفاع، مناسب نیستند. این اظهارات به سرعت واکنش‌های انتقادی را برانگیخت.
در میان معترضان، غزل بکری، یک جوان ۲۳ ساله از شهر سویدا، با پلاکاردی در دست که نام‌های فعالان زن برجسته سوری روی آن نوشته شده بود، ایستاده بود. او گفت: «ما نمی‌خواهیم ۱۳ سال گذشته را از دست بدهیم. ما خواستار جدایی دین از دولت هستیم.»
در دیداری با خبرنگاران خارجی، از محمد خالد درباره نحوه برخورد دولت جدید با مسائل اجتماعی حساس، مانند فروش مشروبات الکلی سؤال شد. خالد پاسخ داد: «این مسائل برای بحث و بررسی باز است. کمیته‌هایی برای تدوین قانون اساسی تشکیل خواهند شد و همه این موضوعات در چارچوب قوانین جدید تعیین تکلیف خواهند شد.» او تأکید کرد که این فرایند نیازمند زمان است. خالد گفت: «تا زمانی که قوانین و قانون اساسی جدید تدوین نشوند، انتخابات برگزار نخواهد شد.» این موضع‌گیری نشان از چالشی دارد که دولت جدید در مدیریت انتظارات عمومی و تنظیم تغییرات ساختاری با آن روبه‌روست.
