رمز و رازهای دفن شده در ستون آهنی باستانی 1600 ساله که هرگز صدا نشده
در مجموعه قطب منار در دهلی نو، یک ستون آهنی وجود دارد که بیش از 1600 سال است در معرض عناصر مختلف قرار گرفته اما هنوز زنگ نزده است. این ستون به اندازه روزهایی که ساخته شده بکر است و از تغییرات محیطی نظیر دمای شدید و آلودگی مقاومت نشان داده است. دانشمندان بررسی‌هایی روی این ستون انجام دادند و متوجه شدند که سازه با استفاده از تکنیک «جوش کوره‌ای» ساخته شده که حاوی مقادیر زیادی فسفر بود. این مقاله نیز این امر را تایید کرد و بیان کرد که ترکیبات مختلف موجود در ستون باعث دوام و استحکام آن شده است. همچنین، افسانه‌ها و اسطوره‌هایی درباره خاستگاه این ستون وجود دارد که نشانگر اهمیت فرهنگی و تاریخی این ستون است. این ستون نه تنها یک سازه تاریخی است بلکه دارای ارزشهای معنوی و معناخشی نیز می‌باشد.
تک فان-آیا یک سازه آهنی می‌تواند 1600سال در معرض عناصر مختلف قرار گرفته باشد اما زنگ نزده باشد؟
به گزارش تک فان، با در نظر گرفتن تکنولوژی زمان ساخت، ادعایی ناممکن به نظر می‌رسد. اما در مجموعه قطب منار در دهلی نو ـ مجموعه‌ای از بناها و یادبوهای تاریخی که در اوایل قرن سیزدهم در منطقه مهرالی در جنوب شهر دهلی نو ساخته شده‌اند ـ یک سازه اسرارآمیز جا خوش کرده که شاهدی بر این معماست.
بازدیدکنندگانی که به صحن مسجد قوت‌الاسلام در این مجموعه وارد می‌شوند، خیلی زود چشم‌شان به به یک ستون 6تنی از آهن با ارتفاع 7.6متر با تاجی تزئینی که حتی از مجموعه هم قدیمی‌تری است، میفتد.
نکته جالب این است که این ستون به اندازه روزهایی که ساخته شده بود بکر است و هم در برابر گذر زمان و هم در برابر تغییرات محیطی شامل دمای شدید پایتخت هند و آلودی روزافزون مقاومت کرده است. تاب‌آوری چشمگیر این ستون که به قرن پنجم میلادی تعلق دارد همچنان نظر گردشگران را به خود جلب می‌کند.
چطور این مدت طولانی توانسته در برابر فرسودگی مقاومت کند؟
معمولا آهن و آلیاژ آهن وقتی در معرض هوا و رطوبت قرار می‌گیرند در گذر زمان اکسید می‌شوند که باعث می‌شود در صورتی که مثل برج ایفل در پاریس با چندلایه از رنگ مخصوص محافظت نشوند، یک لایه از زنگ روی آن‌ها را بپوشاند. دانشمندان در هند و خارج از آن مطالعه روی ستون آهنی دهلی را از سال 1912 آغاز کردند و سعی کردند متوجه علت زنگ نزدن آن بشوند.
اما تازه در سال 2023 بود که کارشناسان موسسه تکنولوژی هند در شمال شهر کانپور این رمز را گشودند و پاسخ‌شان را در نشریه Current Science منتشر کردند.
آن‌ها دریافتند که این ستون که بخش زیادی از آن از آهن چکش‌خورده درست شده است، مقادیر زیادی فسفر (در حدود 1درصد) دارد و برخلاف آهن مدرن، فاقد گوگرد و منیزیم است. علاوه بر آن، سازندگان باستانی از تکنیکی با عنوان «جوش کوره‌ای» استفاده می‌کردند که یعنی آهن را داغ می‌کردند و سپس روی آن چکش می‌زدند که باعث می‌شد محتوی فسفر به مقدار زیادی روی آن دست‌نخورده باقی بماند. این روش امروزه منسوخ شده است.
نویسندگان این مقاله گفتند: «این رویکرد نامرسوم به حفظ عمر طولانی این ستون انجامیده است.»
آن‌ها نوشتند: «یک لایه نازک از misawiteترکیبی از آهن، اکسیژن و هیدروژن نیز روی سطح این ستون یافت شده است. این لایه به صورت کاتالیزوری در حضور فسفر زیاد و فقدان آهک شکل گرفته است؛ بنابراین توانسته داوم ستون را به مراتب افزایش دهد.
متالورژیست‌هایی که این ستون را در آن زمان ساخته‌اند به دلیل نبوغ‌شان تحسین شده‌اند و نویسندگان این مقاله می‌گویند:
«این ستون شاهدی زنده از مهارت متالورژیست‌های هندی دوران باستان است.»
دوام این ستون در طی تاریخ به اثبات رسیده است. یکی از این موارد قرن هجدهم بود که یک گلوله توپ به سمت ستون پرتاب شد اما نتوانست آن را در هم بشکند که نشان‌دهنده قدرت حیرت‌آور این بنای باستانی است.
افسانه‌ها و اسطوره‌هایی درباره خاستگاه این ستون
علاوه بر بخش متالورژی، خاستگاه و منشأ این ستون آهنی نیز راز بود. یکی از معروف‌ترین داستان‌ها قدمت آن را به امپراتوری گوپتا، به خصوص تحت حکومت شاندراگوپتای دوم، یا همان ویکرامادیتا، در حدود قرن‌های چهارم و پنجم، نسبت می‌دهد.
طبق این داستان، این ستون در معبد وارا در غارهای اودایاگیری، در نزدیکی ویدیشا در مادیا پرادش ساخته شده و بنای یادبود پیروزی بوده که به خدای هند، لرد ویشنو، تقدیم شده است.
گفته شده که بر فراز این ستون مجسمه گارودا، عقاب افسانه‌ای قله ویشنو، وجود داشته اما در طی تاریخ این مجسمه مفقود شده است.
برطبق نظریات دیگر این ستون را یک منجم معروف در دربار پادشاه ویکرامادیتا خریداری کرده است.
نویسندگان در این خصوص می‌گویند:
«یکی از کتاب‌های او با جزئیات روش‌های محاسبه موقعیت اجرام آسمانی، خسوف و کسوف و سایر پدیده‌های نجومی را توضیح داده است و گمان می‌رود که او از این ستون بلند برای محسباتش استفاده می‌کرده است.»
«بنابراین، وقتی از ودیدیشا به میرولی مهاجرت می‌کند و رصدخانه‌ای در آن‌جا تأسیس می‌کند، احتمالا ستون را نیز با خودش می‌آورد تا بتواند به مطالعات و محاسباتش ادامه دهد.»
علاوه بر آن، برخی از مورخان امتیاز جابه‌جایی ستون به مجموعه قطب را به شخصیت‌هایی مانند راجا آنانگپال از سلسله تومار و حاکمان مسلمان مانند ایلتوتمیش و قطب‌الدین آیبک نسبت می‌دهند.
در هنر و ادبیات هند نیز به این ستون آهنی اشاره شده است. در شعر حماسی «پرتویراج راسو»، این ستون به عنوان میخی توصیف شده که زمین را روی سم یک ششناگ، شاه‌مار در اسطوره هندو، نگه داشته است.»
در اسطوره‌های هندو آمده است:
«راجا آنانگپال سعی کرد تا این میخ را علی‌رغم هشدارهای برهما از زمین دربیاورد. وقتی میخ از زمین کنده شد در پایه آن خون جمع شد که گمان می‌رود خون ششناگ بوده است، بر اثر این خونریزی ترسی همه را گرفت و بیم تخریب زمین رفت. آنانگپال خیلی سریع دوباره دستور نصب مجدد این میخ را دارد اما میخ به خوبی محکم نشده بود و شل شد. بنابراین این واقعه الهام‌بخش نام «دهلی» شد که جناس واژه «Dhilli» در هندی به معنای «سست» است.»
اهمیت فرهنگی این ستون
برطبق افسانه‌ها اگر طوری در مقابل این ستون بایستید که پشت‌تان به ستون باشد و دست‌هایتان بر گرد ستون قرار بگیرد و انگشتان‌تان بتواند همدیگر را لمس کند، آرزوی‌تان محقق می‌شود. این سنتی است که باعث شده فراتر از ارزش تاریخی، این ستون دارای معنای معنوی مهمی باشد.
با این حال، اداره باستان‌شناسی هند دور این ستون نرده کشیده تا لمس توسط انسان به حداقل برسد.
عاطفه رضوان نیا
