روزگاری که شجاعت شاهنامه در روستای مقدس کیخسرو متجلی شد
«زیبَد» به طور غیرمستقیم و مستحضر انقلاب دوازده‌رخ در شاهنامه نام دارد. این نبرد پرفواصله در دل شخصیت‌های قهرمان شناخته‌شده‌ای همچون گودرز و پیران‌ویسه اتفاق می‌افتد. این نبرد بیش از یک هفته طول می‌کشد، و از آنجا که شبیه‌سازی شکل نبرد غیرسنتی بود، از جنگ‌های معمول دور است. تا جائی که پیران‌ویسه، سردار تورانی، توافق می‌کند تا ۱۱ نفر از هر دو طرف برگزیده شده و تک به تک مبارزه کنند. در پایان، ایرانی‌ها پیروز شدند و به استقلال‌شان بازگشتند. از آن‌جایی که این نبرد از جنگ‌های بین‌المللی متداول متفاوت بود، از جنگ‌های انسانی‌ترین و پرفواصله‌ترین نبردها تاریخ عنوان شده است. شاهنامه فردوسی به دقت جغرافیای این نبرد را شناخته و به هوشمندی همراه با آشنایی به شهر گناباد‌ها صحنه‌آرایی می‌کند. شاهنامه فردوسی به‌عنوان یک اثر تاریخی برجسته، جغرافیای تاریخی ایران نیز محسوب می‌شود. روستای زیبَد در شمال غربی شهرستان گناباد، با درخت کهنسال «سرونوش» و قلعه‌های تاریخی دهستان خود از جاذبه‌های گردشگری مهم است که باید دید.
همشهری آنلاین نوشت: فردوسی از شهرهای زیادی در شاهنامه نام برده، اما «زیبَد» محل وقوع طولانی‌ترین رویداد این کتاب است.
اینجا «زیبَد» است، ۳۰۰ کیلومتر دورتر از جایی که فردوسی پا به این جهان گذاشت و بعدها، وقتی شاهنامه را سرود، محل وقوع طولانی‌ترین واقعه را در این روستا قرار داد: نبرد دوازده‌رخ. روستای تاریخی «زیبَد» حالا در ۲۰کیلومتری جنوب غربی شهرستان گناباد قرار دارد.
شروع نبرد
بعد از اینکه سپاه ایران در یکی از جنگ‌ها مغلوب تورانیان می‌شود کیخسرو، شاه ایران، به‌دنبال جبران این شکست است و خبردار می‌شود تورانیان به سرداری پیران‌ویسه دوباره به ایران لشکرکشی کرده‌اند. ایرانیان و تورانیان در دشت گناباد به هم می‌رسند و ایرانی‌ها در روستای زیبد اردو می‌زنند و تورانیان نیز در کوه‌های نزدیک کاخک گناباد مستقر می‌شوند. این جنگ یک هفته طول می‌کشد و در این مدت هر یک از طرفین به دیگری شبیخون می‌زند و تعدادی نیز در این گیرودار کشته می‌شوند تا اینکه پیران ویسه، سردار تورانی، پیشنهاد می‌کند ۱۱نفر از پهلوانان ایرانی و ۱۱نفر از پهلوانان تورانی گزینش شوند و با یکدیگر تن به تن نبرد کنند و هر گروهی که مغلوب شد شکست را بپذیرد. در پایان جنگ هم البته ایرانیان پیروز می‌شوند.
یک باستان‌شناس با توضیح این روایت به همشهری می‌گوید: پس از اتمام نبرد تن به تن، پیران ویسه سردار تورانی با گودرز، سردار ایرانی درگیر می‌شود. پیران ویسه به دست گودرز کشته می‌شود و به همین دلیل این نبرد به نبرد دوازده‌رخ معروف شده است.
انسانی‌ترین نبرد
رجبعلی لباف‌خانیکی جنگ دوازده‌رخ را یکی از انسانی‌ترین نبردهای تاریخ می‌داند و می‌افزاید: قهرمانان این جنگ با هم جوانمردانه جنگیدند و با پیشنهاد پیران ویسه از کشتار دسته‌جمعی جلوگیری شد و ایران استقلال خود را به دست آورد. ایرانی‌ها با پیکر سردار تورانی با احترام برخورد کردند و حالا در گناباد ۳منطقه به‌عنوان مقبره او مشهور است.
شاهنامه، جغرافیای تاریخی
در کتاب «فرهنگ جغرافیای تاریخی شاهنامه» نام ۶۲۰اسم مکان آمده است که ۳۶۰مکان آن اصلی و بقیه فرعی است و از این میان، ۶۰تا ۷۰موردشان در ایران فعلی قرار دارند که بیشتر در شهرهای خراسان پراکنده‌اند، مانند نیشابور، گناباد، سرخس، کلات، توس و کاشمر.
لباف‌خانیکی با اشاره به این مسئله تأکید می‌کند که توضیحات جنگ دوازده‌رخ به‌خوبی نشان می‌دهد که فردوسی جغرافیای این جنگ را خوب و هوشمندانه و همراه با آشنایی با زمین منطقه و جایگاه شهر گناباد صحنه‌آرایی کرده است.
او با بیان اینکه قنات گناباد به‌عنوان یک اثر جهانی با ۲۵۰۰سال قدمت نخستین قنات و عمیق‌ترین قنات جهان است، می‌افزاید: شاید وجود همین قنات انگیزه‌ای بوده تا فردوسی به این سامان بپردازد.
این باستان‌شناس معتقد است شاهنامه فردوسی علاوه بر تاریخ ملت، جغرافیای تاریخی ایران هم محسوب می‌شود.
دیدنی‌های «زیبَد»
از دیدنی‌های «زیبَد» می‌توان به درخت کهنسال «سرونوش» اشاره کرد که با قدمت ۱۰۰۰-۱۰۵۰سال، قطر تنه بیش از ۲متر و ارتفاع ۱۵متر و سایه‌اندازی ۱۶متر بخشی از شناسنامه و هویت فرهنگی مردم روستای زیبد گناباد است که سال۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده. همچنین قلعه‌های تاریخی دهستان زیبد میان قلعه‌های تاریخی این شهرستان از جایگاهی خاص برخوردارند و در شاهنامه فردوسی بارها از آنها به‌عنوان مکان جنگ ایرانیان و تورانیان یاد شده است. قدیمی‌ترین آنها ۳قلعه زیبد، شهاب گبر یا شاه‌نشین و درصوفه پیران است که بنا بر چند روایت آخرین پناهگاه یزدگرد سوم بوده. کاریز گناباد یا قنات قصبه در نزدیکی روستا نیز به‌عنوان عمیق‌ترین و قدیمی‌ترین قنات‌های جهان ۲۴تیر سال ۱۳۹۵ در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید. این قنات تنها جاذبه گردشگری در خراسان رضوی است که به ثبت جهانی رسیده. طول کاریز از قصبه گناباد ۱۳۱هزار و ۳۵متر دارد و در امتداد دره پرآب خانیک حفر شده است.
راضیه میرزاحیدری
