رازهای پنهانی از مستندنگاری تدفین‌ها در گور‌های مرموز کوه خواجه
کوه خواجه سیستان یکی از مناطق باستانی و تاریخی ایران است که در استان سیستان و بلوچستان واقع شده‌است. در این منطقه تعداد زیادی تدفین‌های سنگ‌چین وجود دارد که پژوهش‌های مستقلی درباره آن‌ها انجام نشده بود. بنابراین، یک پروژه میدانی با همکاری میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان به منظور مستندسازی و گاه‌نگاری دقیق این تدفین‌ها آغاز شده است. کوه خواجه با ارتفاع حداکثر 120 متر از سطح دشت و قطر حدود دو و نیم کیلومتر یکی از عارضه‌های برجستۀ دشت سیستان محسوب می‌شود. با توجه به تقدس این منطقه در سه دین زرتشتی، مسیحیت و اسلام، آن به یکی از مقاصد مذهبی و زیارتی مهم در استان تبدیل شده است. همچنین، موقعیت ژئوپولیتیکی کوه خواجه که از دوران باستان پناهگاهی امن و قابل دفاع بوده، باعث شده که بناهای تاریخی متعددی در آن احداث شود. از جمله آثار شاخص این منطقه می‌توان به آتشگاه، نقاشی‌های دیواری، گچ‌بری، گل برجسته و آتشدان سنگی اشاره کرد که نشان از اهمیت تاریخی و معماری کوه خواجه دارند.
گمانه‌زنی گور‌های محوطۀ کوه خواجۀ سیستان به منظور مستندنگاری تدفین‌ها و ارائۀ گاه‌نگاری دقیق، آغاز شد.
به گزارش ایسنا، رضا مهرآفرین ـ سرپرست هیأت باستان‌شناسی کوه خواجه در استان سیستان و بلوچستان ـ تدفین‌های سنگ‌چین را یکی از آثار شاخص کوه خواجه معرفی کرد که به فراوانی در بخش‌های مختلف کوه به چشم می‌خورد و درباره آن‌ها گفت: تاکنون پژوهش مستقلی درباره گور‌ها انجام نشده و تاریخ‌گذاری آن‌ها همواره مورد اختلاف باستانشناسان بوده است؛ بنابراین انجام یک پروژۀ میدانی به‌منظور ساماندهی و مستندنگاری این تدفین‌ها و همچنین ارائۀ یک گاه‌نگاری دقیق برای آن‌ها امری ضروری بود.
این باستان‌شناس ادامه داد: گمانه‌زنی به منظور ساماندهی گور‌های محوطۀ جهانی کوه خواجۀ سیستان با حمایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان و مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با تیمی متشکل از پنج باستان‌شناس در سطوح فوقانی کوه خواجه آغاز شده است.
عضو هیأت علمی دانشگاه بابلسر با اشاره به اهداف و فرضیه‌های مطروح‌شده در این پروژه، اظهار کرد: کوه خواجه مهم‌ترین عارضۀ برجستۀ دشت سیستان است که در ۲۰ کیلومتری جنوب غرب زابل به شکل جزیره‌ای کوچک در دریاچۀ هامون واقع شده و حداکثر ارتفاع این کوه از سطح دشت ۱۲۰ متر و قطر آن حدود دو و نیم کیلومتر است.
مهرآفرین افزود: این کوه با نام «اوشیدا» در اوستا آمده است. این کوه حداقل در سه دین زرتشتی، مسیحیت و اسلام از تقدس ویژه‌ای برخوردار بوده است و همین عنصر تقدس همواره آن را به یکی از پرجاذبه‌ترین مناطق مذهبی سیستان و بلوچستان برای زیارت و خاکسپاری تبدیل کرده است.
سرپرست هیأت باستان‌شناسی کوه خواجه گفت: علاوه‌بر عامل تقدس، موقعیت ژئوپولیتیکی این کوه از ایام باستان سبب شده که همچون پناهگاهی امن و قابل دفاع باشد و حداقل از سدۀ سوم پیش از میلاد بر سطح و دامنه‌های آن، بناهای قابل توجهی، چون قلعه کافرون، قلعه چهل دختر، قلعه کک کهزاد و … ساخته شود.
بنابر گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی، کوه خواجه پس از شهر سوخته، دومین محوطۀ باستانی سیستان و بلوچستان است که هدف بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی قرار گرفته است و تاکنون باستانشناسان و پژوهشگرانی، چون استاین، هرتسفلد، گولینی، سیدسجادی، محمود موسوی، سرور عنیمتی، سیده لیلا بنی جمالی، کوروش محمدخانی و … به مطالعه و تحقیق پیرامون کوه خواجه و بناهای آن پرداخته‌اند.
مهرآفرین، عضو هیأت علمی دانشگاه بابلسر گفت: در طرح بررسی فشردۀ باستان‌شناسی دشت سیستان در سال ۱۳۸۵ حدود ۱۷ محوطۀ باستانی در سطح و دامنۀ کوه خواجه شناسایی شد که با توجه به گاه‌نگاری نسبی انجام شده، دو دورۀ استقراری اشکانی ـ ساسانی و سده‌های میانی اسلامی برای استقرار آن پیشنهاد شده است. علاوه‌بر بناهای شاخص تاریخی کوه خواجه، آثار و یافته‌های شاخصی، چون آتشگاه، نقاشی‌های دیواری، گچ‌بری، گل برجسته، آتشدان سنگی و عناصر و تزئینات بی‌نظیر معماری بر اهمیت تاریخی این کوه افزوده است.
