کشف جدید باستان‌شناسان در غار تاریخی اسپهبد خورشید
گزارش نخستین کاوش طاق اسپهبد خورشید شهرستان سوادکوه، استان مازندران و مطالعات میان رشته‌ای بر روی مواد به دست آمده از آن، در نشستی به همت پژوهشکده باستان‌شناسی با همکاری پایگاه ملی غار تاریخی اسپهبد خورشید و آثار وابسته، انجمن بین‌المللی ایزمئو رم، دانشگاه شرق شناسی ناپل و شورای علمی شهر رم در ایتالیا در محل پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری ارائه شد.
مهدی عابدینی عراقی، باستان‌شناس و مدیر پایگاه پژوهشی غار تاریخی اسپهبد خورشید به گزارش آثار وابسته به نتیجه اولین کاوش انجام شده در ضلع غربی طاق و در تراس اول پرداخت و گفت: غار تاریخی اسپهبد خورشید در بخش کوهستانی این شهرستان و در تنگه‌ای باستانی به نام «تنگه دوآب» و یا «سه‌راه خطیرکوه» امروزی بر فراز کوه «لاکمر» قرار دارد. این غار یا بهتر است بگوییم طاق طبیعی از بزرگ‌ترین طاق‌های طبیعی کشور و جهان است که از لحاظ مرفولوژی زمین‌شناسی، جزو طاق‌ها و غار‌های کارستی است که از ارتباط و فعل و انفعالات بین سنگ‌های کربناتی و آب و انیدرید کربن تشکیل می‌شوند. دهانه طاق با ابعاد ۱۰۰ متر در ۸۵ متر که حدود ۸۵۰۰ متر مربع سازه در خود جای داده است و با توجه به منابع تاریخی آخرین سرپناه خاندان «اسپهبدان گیلگاوباره» یعنی دوران پادشاه اسپهبد خورشید و گویا کمتر از سه سال نیز در محاصره سپاهِ خلیفه منصور عباسی بوده است و با پیروزی این خلیفه، خاندان اسپهبدان به پایان کار خود در شمال ایران می‌رسند و به نوعی تمام ایران در تصرف حکومت اسلامی خلیفه عباسی بعد از دو قرن دفاع و جنگ در می‌آید.
او در ادامه اظهار کرد: پس از اینکه از سال ۱۳۹۹ اداره کل پایگاه‌های میراث ملی و جهانی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پایگاه ملی غار اسپهبد خورشید را افتتاح کرد، برنامه‌ریزی‌ها برای نگهداری و حفاظت از این اثر ارزشمند و کم‌نظیر تاریخی وارد فاز جدیدی شد. پس از حدود دو سال پیگیری و برنامه‌ریزی توسط این پایگاه ملی، فصل نخست کاوش باستان‌شناسی غارقلعه اسپهبد خورشید در سال ۱۴۰۲ به پایان رسید و اقدامات مربوط به حفاظت سازه‌های معماری نیز انجام گرفت. فصل اول کاوش غار اسپهبد خورشید در تراس اول ضلع غربی غار انجام شد که طی آن پدیده‌ها و آثار معماری این غارقلعه به دست آمد. در این کاوش یک کارگاه تولید جنگ‌افزار‌ها کشف شد. در بخشی از محدوده کاوش شده تراس اول ضلع غربی یک کوره از دوره ساسانی یافت شد که در این کوره اسلحه می‌ساختند. در حقیقت مکانی برای ساخت نوک پیکان، خنجر، شمشیر و زوبین بود. آثار و شواهد فلزکاری مانند قالب‌ها و ماسه ریخته‌گری هم مشاهده شده و شِمشِ فلز در این مکان قالب‌گیری شده است. تمام این آثار نشان می‌دهد که مدافعانی که در این مجموعه زندگی می‌کردند ابزار نظامی می‌ساختند و در واقع غار اسپهبد خورشید یک دژ بود.
این باستان‌شناس افزود: از آثار معماری، دو طاق بسیار زیبای به جا مانده از دوره ساسانی به دست آمد که یکی در محل ورودی به فضای بعدی بود و در فصل بعدیِ کاوش‌ها برای بیرون آوردن آن از خاک اقدام می‌شود. یک نورگیر هم که به نوعی پنجره طاق‌دار است و نور فضای پشت سرش را تامین می‌کرد نیز در این قسمت قابل مشاهده است. یک طاقچه بسیار زیبا هم با نقوشی دیدنی یافت شد. در این طاقچه نقش سوار ساسانی، نقش ببر و نقش اسب در کنار نقوش انتزاعی انسانی قابل مشاهده است. یک راه پله با بیش از ۲۰ پله نیز وجود دارد که طبقه اول را به طبقه دوم وصل می‌کرد. در آن دوره، بیش از صد سال بود که ایران مورد تهاجم قرار گرفته بود. سیستان و آذربایجان سقوط کرده بودند و سپاه عرب تا آسیای میانه پیشروی کرده بود. منطقه سمنان و ری نیز سقوط کرده بود. مردمان تبرستان می‌دانستند که بالاخره یک روز این منطقه مورد هجوم قرار می‌گیرد از این‌رو سر فرصت این بنا را ساختند و احتمالا مواد اولیه را نیز انبار کرده بودند. بیش از ۹۰ درصد خمره‌های سفالی و حتی شیشه‌هایی که بدست آمده، برای ذخیره‌سازی بودند.
عابدینی گفت: یک مُهر به خط پهلوی کتیبه‌ای نیز از زیر خاک به دست آمد که پاکسازی آن انجام شد. این گل مهر به خط پهلوی است و برای خوانش به متخصصان امر سپرده شده است. بر روی این گِل مُهر ۷ اثر وجود دارد که از نقش اسب و سی‌مرغ گرفته تا خرگوش و خطوط پهلوی در آن دیده می‌شود. کوره‌ای که پیدا شد گنبدی شکل بود و احتمالا سفال هم در آن پخت می‌شد. کوره خیلی بزرگ نیست و حدود ۳ در ۳ متر است. این گِل مُهر بر گردن یکی از خمره‌ها بود و احتمال می‌دهیم که مهری است که در مبدا زده شده و از جای دیگر نیامده است، بلکه قرار بود از این مکان به جای دیگر برود. با توجه به آنکه معمولا مُهر نشان از وجود داد و ستد دارد، احتمال می‌دهیم این مهر در این مکان زده شده و قرار بود به جای دیگر برود. کتیبه‌ای که در وسط این گل مهر دیده می‌شود نام مکان جغرافیایی است. در «جای‌نام «های دوره ساسانی این اسم تاکنون نیامده و احتمالا جای‌نام جدید به جغرافیای دوره ساسانی افزوده شود.
محمد کشاورز دیوکلایی، عضو انجمن بین‌المللی ایزمئو رم در ایتالیا و عضو کمیته علمی معماری دست‌کند ایکوموس ایران به مطالعات انجام شده روی مواد باستان‌شناسی به دست آمده از طاق اسپهبد خورشید پرداخت و گفت: مطالعات روی مصالح چوبی به دست آمده از طاق تاریخی اسپهبد خورشید و مطالعات بیو باستان‌شناسی و بعد نیز مطالعات روی ملات و سفال و شیشه روی نمونه‌های غار تاریخی اسپهبد خورشید بوده است که در این دو پایان‌نامه از بیش از ۵ آزمایش با نام‌های میکروسکوپ نوری، طیف سنج میکرو رامان، طیف سنجی تبدیل فوریه پرتو ماورا قرمز، میکروسکوپ الکترونی روبشی- طیف سنجی پراکنده انرژی، ترموگرامتری، بلورنگاری اشعه ایکس، روی بسیاری از این نمونه‌ها که شامل چوب، سفال، ملات، سنگ و شیشه بوده است، استفاده شد.
او افزود: مطالعات آزمایشگاهی شیمی روی نمونه‌های سفال و ملات نشان می‌دهد که عناصر سازنده آن‌ها به طور قابل ملاحظه‌ای شبیه به یکدیگر است و به طور جزئی می‌توان مشاهده کرد که ملات‌ها دارای گچ بیشتر نسبت به کلسیت هستند که البته در سفال‌ها، اگرچه در مقادیر کمتر، احتمالاً به دلیل دمای پخت آن بوده است.
عضو انجمن بین‌المللی ایزمئو رم در ایتالیا در نتیجه‌گیری مباحث مربوط به این پروژه اظهار کرد: سنگ‌های این سایت احتمالاً از کوه لاکمر که طاق در آن قرار دارد استخراج شده است و ملات‌ها عمدتاً از گچ تشکیل شده‌اند. استفاده از چوب زبان گنجشکی بیشتر از سایر گونه‌های گیاهی بوده است. مطالعات کربن ۱۴ و تاریخ‌گذاری روی دو قطعه چوب مختلف (خاکستر و بلوط) دو دوره استفاده از چوب را در سازه برجسته کرد؛ زبان گنجشکی قرن سوم پس از میلاد و بلوط قرن هفتم میلادی.
عضو کمیته علمی معماری دست‌کند ایکوموس ایران با بیان اینکه مصنوعات سرامیکی مورد بررسی عمدتاً از خاک رس خام حاصل از مناطق اطراف سایت مورد مطالعه تشکیل شده است، افزود: سازه‌ای که در مجموعه شرقی پدید آمده است به احتمال زیاد متعلق به «طاقچه» موجود در طبقه سوم بنای معماری دوره ساسانی بوده و برای تولید انواع مصالح فعال بین قرن چهارم و ششم میلادی در نظر گرفته شده است و سازه‌های یافت شده در غار اسپهبد خورشید گواه وجود سازه‌ای پیچیده با کاربری‌ها و عملکرد‌های متفاوت در طول قرن‌هاست. مطالعه مواد تشکیل‌دهنده چوب، سنگ و شیشه و مقایسه با یافته‌های به دست آمده در محوطه‌های باستانی منطقه کوه سوادکوه در آینده کمک علمی مهمی هم به درک تاریخی و هم در سطح فناوری به دست آمده خواهد داد.
غار «اسپهبد خورشید» محوطه‌ای تاریخی از دوره ساسانی با قدمتی بیش از ۱۳۰۰ سال است که در سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. با این وجود با معضل کوه‌خواری و فعالیت و انفجار معادن و میدان تیر پادگان دو آب مواجه است.
